Ostatnie tygodnie przyniosły nowe ustalenia w projekcie „Ostoja Pamięci” – zarówno w archiwach, na cmentarzach, jak i w spotkaniach z młodym pokoleniem Polaków mieszkających w Niemczech. To historia o grobach, które zniknęły z przestrzeni cmentarza, o mogiłach objętych trwałą opieką, o dzieciach „Displaced Persons” oraz o kolejnych powiatach, które udało się wstępnie opracować i nanieść na mapę miejsc pamięci.

Breisach am Rhein / Oberrimsingen – gdy po grobie zostają tylko ślady w archiwach

W odpowiedzi na zapytanie dotyczące polskiego grobu na cmentarzu w Oberrimsingen przeprowadzono kwerendę w archiwum oraz bezpośrednią wizję lokalną na cmentarzu. Wynik jest jednoznaczny: nie odnaleziono ani dokumentów potwierdzających istnienie grobu, ani nagrobka na miejscu.

Müllheim – cmentarz honorowy i dzieci z obozu „Displaced Persons”

Z zupełnie inną sytuacją mamy do czynienia w Müllheim im Markgräflerland. Tamtejsza administracja miejska potwierdziła, że wszystkie znane groby polskich obywateli, ujęte we wcześniej sporządzonym wykazie, nadal istnieją. Co więcej, okazało się, że lista ta była niepełna.

Na starym cmentarzu w Müllheim, przy Hügelheimer Straße, znajdują się dodatkowo 36 grobów zmarłych niemowląt i małych dzieci. Wszystkie te dzieci zmarły w latach 1945–1948, w powojennym obozie dla „Displaced Persons”. Ich groby – podobnie jak inne polskie groby na tym cmentarzu – są częścią „Ehrenfriedhof”.

Groby na tym cmentarzu objęte są publiczną, długotrwałą opieką, co daje nadzieję, że przetrwają kolejne dekady jako miejsce pamięci o polskich ofiarach.

Nowe cmentarze na mapie – Heidelberg i Heilbronn

Równolegle udało się wstępnie zakończyć prace nad dwoma kolejnymi powiatami: Heidelberg i Heilbronn. Oznacza to, że dostępne źródła zostały przejrzane, dane o ofiarach uporządkowane, a informacje o miejscach pochówku wprowadzone do roboczej bazy projektu.

Szczególnie ważny jest powiat Heilbronn – na mapę miejsc pamięci trafiło stamtąd 25 nowych cmentarzy, na których spoczywają polscy obywatele. To kolejne konkretne punkty na mapie Niemiec, gdzie można odnaleźć ślady polskiej obecności wojennej i powojennej. Każdy taki cmentarz to nie tylko liczba w statystyce, ale realne miejsce, w którym można zapalić znicz i przywrócić pamięć o tych, którzy pozostali na obcej ziemi.

Spotkanie z młodym pokoleniem – prelekcja w polskiej szkole w Remseck

15 listopada 2025 roku miałem przyjemność wygłosić prelekcję w polskiej szkole w Remseck. Opowiadałem o projekcie „Ostoja Pamięci”, o polskich grobach wojennych w Niemczech oraz o tym, jak wygląda praktyczna strona tych poszukiwań – od pracy w archiwach i analizowania dokumentów po odnajdywanie konkretnych miejsc pochówku na cmentarzach.

Była to dla mnie szczególnie ważna wizyta. Z jednej strony mogłem pokazać młodym ludziom, że historia nie jest abstrakcyjną opowieścią z podręcznika, ale bardzo konkretną pamięcią o ludziach, którzy mieli imiona, rodziny, plany i marzenia. Z drugiej – zobaczyłem ogromne zaangażowanie nauczycieli, rodziców i uczniów w pielęgnowanie polskiej historii i tożsamości poza granicami kraju.

Za to serdecznie dziękuję.

Statystyka, która pokazuje skalę zapomnienia

Uważni obserwatorzy projektu „Ostoja Pamięci” mogli zauważyć, że w ostatnim czasie wzrósł odsetek grobów polskich ofiar, które nie są objęte ochroną jako groby wojenne. Różnica to „tylko” jeden punkt procentowy, ale kryje się za tym ważna zmiana jakościowa.

Tak jak zapowiadałem wcześniej – ta liczba będzie dalej rosła. Wynika to z faktu, że w oficjalnej bazie grobów chronionych nie pojawiają się już nowe nazwiska: wszystkie znane i uznane miejsca pochówku zostały w niej ujęte. Nowe nazwiska, które dziś udaje się odnaleźć, to osoby dotychczas zapomniane – takie, które istnieją wyłącznie w archiwach, na przykład w zasobach Bad Arolsen. Ich grobów często nie ma już fizycznie, zostały zlikwidowane lub pozostały po nich jedynie wzmianki w dokumentach.

Liczba odnalezionych polskich ofiar na terenie Niemiec wzrosła obecnie do 5.836 Jestem przekonany, że jeszcze w tym roku przekroczymy granicę 6.000 zidentyfikowanych osób.